(standbeeld van Hendrik Conscience in Antwerpen. Conscience definieerde ongewild de term 'Vlaanderen' in zijn hedendaagse staatkundige identiteit, van Kinrooi tor de Panne dus. Hij was een Antwerps schrijver, zoon van een Franse vader en Antwerpse moeder, een Belgisch patriot en een progressieve democraat. Hij ontving subsidies van de Nederlandsonkundige regering en koning in Brussel omdat die, vooral tegen het te gretige Parijs, wilden benadrukken dat hun nieuwe land meer was dan alleen maar Franstalig).
De ijle zoektocht naar een vaderlands gevoel
(Deze tekst verscheen voor het eerst op de website van Knack, op 22 januari 2023)
Er waart een spook door Vlaanderen, het spook van de Vlaamse identiteit. Tweemaal in evenveel maanden is het eerder contemplatieve milieu van de Vlaamse historici opgeschrikt door heftige polemieken. De eerste keer begin november, over de Vlaamse canon, de andere keer begin januari, over de tv-reeks ‘Het verhaal van Vlaanderen’. Academici grepen, tussen twee papers in, naar de pen om de Vlaamse regering – en vooral de partij van minister-president Jambon daarin – aan te klagen. Die zou al te gul uit de breed meanderende Vlaamse subsidiestromen graaien om het verleden van deze contreien een Vlaamse identiteit aan te naaien.
Waarop professor Gerard, de voorzitter van de canon-commissie, heftig ontkende dat hij en zijn collega’s ‘Vlamingen avant la lettre’ wilden creëren. Tom Waes, de omnipresente verteller van ‘Het verhaal’, affirmeerde stellig: ‘Ik denk niet dat de reeks de Vlaamse identiteit bevordert.’ Helaas was er geen houden meer aan. Plots levert de geschiedenis van deze contreien, zij het vooral op nieuwsluwere dagen, gesneden koek voor de plethora aan media-interviews en talkshows waarvan sommigen vermoeden dat ze binnen de boogscheut planeet tussen Kinrooi en De Panne het intellectuele debat stofferen.
Geen rook zonder vuur nochtans, zo wisten wijze boeren in het mythische Vlaanderen al. En dus brandt het wel degelijk op pagina zestien van het tweehonderdveertien pagina’s (214!) tellende Vlaamse regeerakkoord van 2019. Het gaat om deze passage uit het hoofdstuk onder de schijnbaar zelfbewuste titel ‘Een zelfbewust Vlaanderen’: Een gedeelde samenleving is maar mogelijk als onze jonge generaties beseffen vanwaar we komen. Het is essentieel dat we de Vlaamse identiteit complexloos kunnen beleven, onder meer via gedeelde symbolen. Tegen die achtergrond vragen we aan een groep onafhankelijke experts om op wetenschappelijke basis een Canon van Vlaanderen op te stellen. Het gaat om een lijst van ankerpunten uit onze Vlaamse cultuur, geschiedenis en wetenschappen, die zowel in het onderwijs als in het kader van inburgeringstrajecten ter ondersteuning gebruikt worden. We kijken ook uit naar een museum dat onze Vlaamse geschiedenis en cultuur voor het brede publiek ontsluit. Ook de VRT draagt bij aan de Vlaamse identiteit.
Vadertje staat gaat de ‘jonge generaties’ (die we achter slot en grendel hebben verstopt tijdens covid) eens leren wat ze moeten beleven, welke symbolen ze gaan verspreiden.
Het opzet van zo’n doorwrochte en in langdurige en moeizame onderhandelingen gevlochten tweehonderdveertien pagina’s (214!) is aan de achterban te tonen dat er gevochten is voor alle dada’s die daar leven. In dit geval was het eentje van de N-VA, en dus hebben de twee andere coalitiepartners, CD&V en Open VLD, waarschijnlijk gedacht: dit schaadt ons niet, dit kunnen we hen gunnen, in ruil poneren we elders één van onze dada’s. Zo gaat dat. Achteraf lezen weinigen nog die tekst, tenzij occasioneel eens bij een regeringscrisis in de vaak vergeefse hoop dat het geschreven woord uitsluitsel kan brengen bij een hoogoplopende ruzie. Overigens kan je bij deze passage gewoon ook opmerken dat wie de behoefte voelt om nadrukkelijk de noodzaak aan zelfbewustzijn te promoten, meteen ook toegeeft dat het er maar zwakjes voorstaat. Het gaat anno 2023 dus niet goed met het spontane Vlaamse zelfbewustzijn. Zeg dat de N-VA dat zelf eigenlijk heeft toegegeven.
Canon en cirkelredenering
Maar goed, daarmee staat de ‘Vlaamse identiteit’ weer op de politieke agenda. Het debat is te leuk en te uitdagend om het niet aan te gaan. Bovendien kan het zelfs nuttig zijn, vooral dan toch naar de vraag van wat het doel en nut van geschiedenis is, en hoe je dat vertaalt in (al dan niet noodzakelijk) onderricht naar onze kinderen toe. Tien jaar geleden deed ik zelf een poging om een post-nationale geschiedenis van België te schrijven (België, een geschiedenis zonder land). De bedoeling was via het incorporeren van de Franse, Spaanse, Nederlandse, Britse en Duitse versies van wat zich in deze contreien afspeelde, los te komen van de nationalistische predestinaties (Belgisch of Vlaams) waarmee het verhaal van ons verleden te lange tijd beladen was. Ik wou, zoals ik toen schreef, geschiedenis vertellen als ‘chaos in actie, over een verleden zonder grenzen.’ Geschiedenis dus als aaneenschakeling van vooral toevalligheden.
Men was in de canon-discussie bij onze noorderburen vanuit het hedendaags staatkundig Nederland aan het bekijken en opsommen wat essentieel is voor de geschiedenis van Nederland. Dat draaide onvermijdelijk op cirkelredeneringen uit.
Men was er dus vanuit het hedendaags staatkundig Nederland aan het bekijken en opsommen wat essentieel is voor de geschiedenis van Nederland. Dat draaide onvermijdelijk op cirkelredeneringen uit, zeker voor de geschreven geschiedenis voor het jaar 1000, een periode waarin nergens al sprake is van Nederland of Vlaanderen. Ik weet die historisch-nationalistische opflakkering toen aan de identiteitscrisis van Nederland, na de moorden op Pim Fortuyn (2002) en Theo Van Gogh (2004) en het verwerpen van de Europese grondwet in een referendum (2005). Ik voegde er, achteraf bekeken te overmoedig, aan toe: ‘In Vlaanderen, waar ik dit schrijf, durft men aan zo’n canondiscussie zelfs niet te beginnen. De identiteitscrisis is er nog groter dan in Nederland.’ Uiteindelijk is de Nederlandse discussie, onder leiding van Frits van Oostrom, naar rustiger vaarwater geleid, al zijn wel wat vraagtekens gebleven.
De mythische koningstroon van Karel de Grote (en dus ook van 'onze' keizer Karel) in de dom van Aken. Net vijf kilometer buiten de Nederlandse staatsgrenzen en dus vonden sommige Nederlandse historici die stad geen vermelding waard in de passage over de Karolingers van hun canon.
Laten we de oefening dus ook maar eens doen met de ‘Vlaamse identiteit’, nu ze toch zo nadrukkelijk op de debattafel ligt. Wie daarover begint moet eerst het terminologie-probleem bemeesteren. De staatskundige term Vlaanderen, zoals we die nu hanteren, en die slaat op dat gebied tussen De Panne en Kinrooi, is een creatie van de jaren dertig van de negentiende eeuw. Hendrik Conscience ligt er onvrijwillig aan de basis van, door in 1838 als zoon van een Fransman, in het Antwerps opgevoed, een oud verhaal van het graafschap Vlaanderen tot een succesroman te maken: de Leeuw van Vlaanderen.
De terminologie van ’Vlaemsche tael’ voor alle varianten van het Nederlands die in de Zuidelijke Nederlanden werden gebruikt, dateert al van Jan Frans Willems, voor 1830 dus. Maar doordat Conscience daar, vooral in zijn vlammende inleiding tegen de discriminatie van de ‘Vlaemsche tael’ vol voor ging, en de varianten als ‘Nederduytsch’ en ‘Nederlandsch’ negeerde, werden door het succes van zijn werken de termen ‘Vlaams’ en ‘Vlaanderen’ de geaccepteerde benamingen voor de Nederlandstalige provincies van het nieuwe België. Die wou men, uit afkeer voor de verdreven Nederlanders, toch al niet langer als ‘Nederlandstalig’ omschrijven.
Zoals Jan Jambon vandaag, strooiden de Belgische regeerders van 1830 manna uit onze belastingen uit om een nog zwakke identiteit te versterken die hen aan hun inkomen hielp. Vlaanderen speelt, in dit land van heerlijke paradoxen, wel vaker een verkleinde versie van België, zonder dat te willen toegeven
Voordien was er enkel het graafschap Vlaanderen, dat formeel tot 1795 heeft bestaan. Dat ontstond ergens in de negende eeuw als administratieve eenheid van het Frankische Rijk, met die naam. Het
bestreek de huidige Belgische provincies Oost- en West-Vlaanderen, tot ongeveer 1585 ook Zeeuws-Vlaanderen. Tot pakweg de jaren 1667-78 behoorden daar zelfs het hedendaagse departement du Nord in Frankrijk en stukken van de Pas-de-Calais bij, waaronder Saint-Omer, het historische eerste centrum van het graafschap. Dat Vlaanderen hanteerde al de leeuwenvlag als symbool. Het telde ook altijd – behalve tussen 1311 en 1369 – een omvangrijk gebied waarvan het gros van de bevolking het Picardisch-Frans sprak. Zijn adel en hogere burgerij spraken en schreven doorgaans Frans, zijn geestelijkheid Latijn, en het volk, inbegrepen de lokale pastoors, varianten van het Nederlands.
Het hedendaagse Vlaanderen kan zich dus qua naam beroepen op het middeleeuwse graafschap, zoals het hedendaagse België zich kan beroepen op de Belgica-terminologie die de Romeinse veldheer Julius Caesar ooit lanceerde. In beide gevallen zijn de inhouden danig verschillend en is er geen rechtstreekse historische lijn van de oudste naar de recentste versie te trekken. Want het typische aan deze contreien is dat we qua natie-en statievorming een veel complexere geschiedenis hebben dan die van al onze buren, het nochtans ook niet simpel ontstane groothertogdom Luxemburg inbegrepen. Wie wil zoeken naar de wortels van onze identiteit zal spoedig op een bijna onontwarbaar kluwen stuiten.
Beschaving van de Lage Landen
Van Nederlanden, Vlaanderen of België is voor het jaar duizend geen spoor. Er zijn, van de langdurige Romeinse overheersing wel een aantal elementen overgebleven die normaal wel natievormend werken, maar dat in dit gebied nauwelijks deden: de taalgrens, de christelijke godsdienst, ten dele zelfs de machtsstructuren zoals het Romeins recht die zag. Vanaf de elfde eeuw ontwikkelde zich dan ten noorden van de Alpen een aparte cultuur, waaruit later datgene zal groeien wat men ‘westerse beschaving’ zal noemen. En het is het eerdergenoemde graafschap Vlaanderen dat daarin vooropging.
Waarom dat zo was, weet men nog altijd niet heel goed. Vlaanderen was een onherbergzaam, moerassig, regenachtig gebied. Maar men is er als eerste begonnen de zee terug te dringen met dijken. Dat creëerde gebieden met vrijere boeren en dankzij de al aanwezige schapenteelt dra opbloeiende textielproductie, dan steden, nieuwe machines, handel en geld, havens. De opeenvolgende graven, zelf ooit zo armzalig begonnen dat ze kerken en abdijen plunderden, begrepen goed dat er in die steden geld te rapen viel, op voorwaarde dat men het juiste evenwicht vond tussen afromen en autonomie respecteren.
Het patroon waarmee het graafschap Vlaanderen als eerste opbloeide – indijken, vrije boeren, textielproductie, steden, handel, havens en geld, intellectuele en culturele rijkdom – verhuisde in de veertiende en vijftiende eeuw naar het naburige hertogdom Brabant, en na 1550 naar het graafschap Holland. Die beschaving van de Lage Landen heeft zo vijf eeuwen – van ca. 1200 tot 1700 – de toon gezet van de westers-Europese beschaving
Het patroon waarmee het graafschap Vlaanderen als eerste opbloeide – indijken, vrije boeren, textielproductie, steden, handel, havens en geld, intellectuele en culturele rijkdom – verhuisde in de veertiende en vijftiende eeuw naar het naburige hertogdom Brabant, en na 1550 naar het graafschap Holland. Die beschaving van de Lage Landen heeft zo vijf eeuwen – van ca. 1200 tot 1700 – de toon gezet van de westers-Europese beschaving. Nadien, na de troonsbestijging in 1689 in Londen van Nederlands stadhouder Willem III en diens Glorious Revolution, nam Engeland die fakkel over, en vanaf 1918 de Verenigde Staten.
Er is nog een element dat we daarover moeten vermelden. In de laatste jaren van de dertiende eeuw werd de toenmalige Franse koning Filips de Schone er zich van bewust dat hij meer dan voldoende macht in huis had om het tot dan heel autonome en vaak balorige graafschap Vlaanderen binnen zijn koninkrijk rechtstreeks onder zijn controle te brengen. Dat lukte hem ook, bijna perfect, en de annexatie leek begin 1301 onomkeerbaar. Totdat enkele banale belastingruzies in Brugge en Gent daar volksopstanden ontketenden die resulteerden in de bekende slag van 11 juli 1302, toen het Vlaamse volksleger de Franse ruiterij in de modder deed bijten.
Het belang daarvan is vooral dat van dan af de Franse koning en de steden van Vlaanderen qua macht elkaar min of meer in evenwicht hielden. Zozeer zelfs dat ze elkaar decennia zouden bestrijden, en elkaar grondig zouden aftakelen. De notie dat Vlaamse steden qua politieke en militaire power de evenknie konden zijn van de machtigste vorst van West-Europa opende echter veel ogen. De opstanden van Gent en Brugge en de slag bij Kortrijk leerden dat het gewone volk in de steden ook zijn zeg wou en kon verwerven in de feodale maatschappij, zoals de Florentijnse bankier Giovanni Villani toen al opmerkte.
Dat uitte zich in eerste instantie in tomeloze gewelddadigheid, inbegrepen in een behoorlijk courant toepassen door de opstandige Bruggelingen, Gentenaars en Vlaamse boeren van onthoofding, waarbij men onwillekeurig moet denken aan de terreurstaat van IS. Maar het voorbeeld werkte aanstekelijk, meteen in Brabant en Luik, later ook in Engeland en Frankrijk. Het Vlaamse voorbeeld maakte steden tot broeihaarden van opstand, bezorgde ze een vaste stek in standenvergaderingen. Democratie was dat nog lang niet, want steden bleven, zoals in het Amsterdam van de zeventiende eeuw, oligarchieën van enkele rijke families met stevige knokploegen. Maar de filosofie van inspraak en erkenning naast koningen, heren en prelaten, en van deling van de macht, leverde wel de inspiratie voor de Brabantse Blijde Inkomst van 1356, voor het Groot Privilegie van 1477, voor het Plakkaat van Verlatinghe van 1581, en zodoende ook voor de Glorious Revolution van 1689 en Jeffersons Declaration of Independence van 1776.
Dat is allemaal niet mis, en zelfs fraai, als historisch erfgoed van deze contreien. Alleen staatkundig lukte het niet. Het rijke en roerige graafschap Vlaanderen kwam in 1369 toch in handen van een zoon van de Franse koning, die huwde met de dochter, de enige erfgename, van de heersende graaf. Maar die zoon, Filips de Stoute, hertog van Boergondië, was geen kroonprins. Achter de façade van getrouwheid aan de kroon van zijn familie in Parijs bouwden hij en zijn opvolgers een eigen rijkje uit rond Vlaanderen, Brabant en Holland. Lees Bart Van Loo daarover nog maar eens op na.
Filips de Stoute, anno 1400 afgebeeld door Klaas Sluter in het portaal van de kapel van de Chartreuse van Champmol in Dijon. Zoon van de Franse koning, maar stichter van een dynastie die zou uitgroeien tot de grootste rivaal van Frankrijk: het wereldrijk van Karel V
Dat huwelijk kwam tot stand, net nadat Karel sneuvelde in Nancy in 1477. Het bezorgde de Boergondiërs een keizerstitel en de Habsburgers toegang tot de onuitputtelijke fondsen uit Vlaanderen, Brabant en Holland, als in een repetitie voor Molières veel latere 'Bourgeois Gentilhomme'
Dat huwelijk kwam tot stand, net nadat Karel sneuvelde in Nancy in 1477. Het bezorgde de Boergondiërs een keizerstitel en de Habsburgers toegang tot de onuitputtelijke fondsen uit Vlaanderen, Brabant en Holland, als in een repetitie voor Molières veel latere Bourgeois Gentilhomme. Daar kwam dan, via intriges in Italië en een huwelijk in Lier in 1494, de binding met Spanje (inbegrepen de Aragonese bezittingen in Napels en Sicilië) bovenop, en het ontstaan van het wereldrijk van keizer Karel V.
Militair niemandsland
Dat had een geweldig verhaal van een (ongetwijfeld ook gewelddadig) imperium kunnen worden. Noteer overigens dat het Habsburgse wereldrijk enkel zo heet omdat het bij de cruciale opvolgingen van 1369 en 1477 de graad van de titel en de bruidegom waren, die de naam van de dynastie bepaalden. Was dat daarentegen gebeurd op basis van de ingebrachte rijkdom en de door iedereen nagejaagde bruid, dan sprak de Europese geschiedenis nu van het ‘Vlaamse wereldrijk’. Het graafschap Vlaanderen bracht in 1369 aan de vierde zoon van de Franse koning, titularis van het weliswaar niet arme, maar zeer agrarische Boergondië, de rijkdom aan waarmee die met grote sier zijn dynastie uitbouwde. Vlaanderen, Brabant en al een beetje Holland maakten het Karel de Stoute mogelijk rond 1477 zich de titel van Duitse keizer te kopen voor zijn nazaten.
Het is een nutteloze redenering uiteraard, waar je niets voor koopt. Ook al omdat toen keizer Karel op het zenit van zijn macht stond, in 1547, rond hem een ordinaire familieruzie over zijn erfenis losbarstte. Karels broer Ferdinand, die het Heilig Roomse Rijk (Duitsland dus) voor hem beheerde, dwong met goed verborgen intriges tegen zijn baas voor zijn zoon de opvolging als keizer daar af. Hij deed dat door precies in te spelen op de oude reflexen van de keurvorsten om zeker geen te machtige vorst te hebben, ook al omdat Luther een groot deel van Duitsland tot het protestantisme had bekeerd dat Karel in zijn eigen Nederlanden met ongewone hardnekkigheid bestreed. Daarom splitste ‘de oude’ in 1555 zijn rijk, een ongezien feit, in de beroemde scene in het paleis op de Coudenberg, toen het grootste paleis ten noorden van de Alpen. Zijn oudste zoon Filips werd geen keizer Filips I, maar koning Filips II van Spanje. Ferdinand bleef wijselijk weg van de ceremonie in Brussel, al werd hij later wel steevast bijgeschilderd op de vereeuwiging van het tafereel in schilderijen.
Het idee van Karel en Filips is mogelijk geweest dat de nieuwe koning van Spanje wel de rijkste en beste territoria behield (zowel Castilië, als Italië en Vlaanderen en Brabant). Op die manier zou Ferdinand militair niet kunnen overleven zonder Filips. Misschien kon die laatste in een later stadium dan alsnog keizer van Duitsland worden. Het is echter anders gelopen, omdat Filips nog meer dan zijn vader tomeloos de strijd aanging op te veel fronten tegelijk. Vorsten leefden van oorlog, zoals dictators vandaag, omdat oorlog het beste excuus blijft voor hogere belastingen en harde repressie. Daarbij deed de rest van Europa uiteraard zijn uiterste best om zo’n allesdominante heerser, zoals Karel V dat nastreefde, op het continent te voorkomen.
Tussen Frankrijk en Nederland lag voortaan een militair niemandsland. Dat was vooral omdat Nederland het niet wilde, in de eerste plaats doordat Amsterdam, nochtans een stad van veel gevluchte Antwerpenaren, Antwerpen niet wou zien herrijzen
Tussen Frankrijk en Nederland lag voortaan een militair niemandsland. Dat was vooral omdat Nederland het niet wilde, in de eerste plaats doordat Amsterdam, nochtans een stad van veel gevluchte Antwerpenaren, Antwerpen niet wou zien herrijzen. Vanaf 1667 hoopte de jonge en onstuimige Zonnekoning Lodewijk XIV, dankzij Colbert in staat het machtigste leger van Europa uit te bouwen, dat hulpeloze gebied in te palmen. Maar toen hij in 1672 ook naar Nederland greep, kreeg hij eerst de Oranjes tegen zich, later ook Engeland, de Duitse keizer en de hertog en keurvorst van Brandenburg, die als beloning koning van Pruisen mocht gaan heten. Finaal moest Lodewijk, vanaf 1704 en dankzij de betachterovergrootvader van Winston Churchill, door de knieën, op de slagvelden van Beieren, Brabant en Vlaanderen. Het niemandsland, dat de Spanjaarden Flandes noemden, ging naar de andere tak van de Habsburgers en heette voortaan les Pays-Bas Autrichiens, zoals het in de Verdragen van Rastatt (1714) en van Aken (1748) staat omschreven. Nederland heette daar les Provinces Unies.
De Oostenrijkse Habsburgers waren vooral geïnteresseerd om hun nieuwverworven gebied, dat ze militair nauwelijks konden verdedigen, in te ruilen tegen Beieren. Dat lukte ze echter niet. Pas de laatste dertig jaar van hun bewind begonnen ze echt te besturen en te investeren, iets waar we vandaag nog het Koningsplein en het Warandepark in Brussel aan danken, nadat het oude grote paleis op de Coudenberg in 1731 was afgebrand. Ergens in de Verlichtingstraktaten van het laatste derde van de achttiende eeuw moet dan het gebruik ontstaan zijn om het weer opbloeiende gebied ook als les pays belgiques te gaan omschrijven. Dat gebeurde vermoedelijk op basis van Caesars lang vergeten term Belgica, die door de humanisten en cartografen van de zestiende eeuw in hun Latijn weer was opgepoetst. De opstand die in de Oostenrijkse Nederlanden vanaf 1787 uitbrak tegen keizer-koster Jozef II, en die mislukte, leidde in 1789 heel even tot de onafhankelijke Verenigde Staten van België.
Generaal Bonaparte, nog net geen heerser van het revolutionaire Frankrijk, sloot in 1797 in Campo Formio in Italië dan toch een deal met de Oostenrijkse keizer. Die laatste kreeg toen Venetië, en stond in ruil les provinces de la Belgique connus sous le nom Pays-Bas autrichien af, die de Fransen toch al in 1794 hadden veroverd. Toen diezelfde Napoleon achttien jaar later, pal in die provinces bij Waterloo, zijn zwanenzang vond, hadden de plaatselijke notabelen, anders dan die van Den Haag, geen goed plan om zich minstens een klein stemmetje in het kapittel van de grootmachten te verwerven. En dus schonk Engeland het niemandsland aan de herstelde dynastie van Oranje, om als bondgenoot te waken over de strategische monding van Maas, Rijn en Schelde.
België mocht onafhankelijk worden vooral omdat Groot-Brittannië en Frankrijk er niet meer voor wilden vechten, na anderhalve eeuw strijd en een diplomatiek dossier dat zo dik was als dat van de Westelijke Jordaanoever vandaag
Het bombardement van Antwerpen van 27 oktober 1930 door de Nederlandse vloot en het leger. Na zoveel onhandigheid verkozen de grootmachten Willems koninkrijk op te doeken en de Belgen hun weg te laten gaan
In de roes van dat onverwachte succes gingen jonge Antwerpse kunstenaars, onder wie Henri Conscience, ervan dromen dat in een echte democratie het gewone volk mee moet kunnen regeren en dus moest aangesproken worden in zijn taal. Pas in 1893 werd dat een echte politieke kwestie toen bij de invoering van het algemeen stemrecht (nog meervoudig en enkel voor mannen) bleek dat ruim de helft van de kiezers bestuurd werd in een taal die hen vreemd was. Vijf kwarteeuwen later, tegen 2019 was dat probleem helemaal opgelost. Maar tegen dan bleken de politieke keuzes van de kiezers in de eentalig Vlaamse en Franstalige gebieden van het land die de taalstrijd had gecreëerd, meer dan ooit uit elkaar te liggen.
Conservatieve en reactionaire grondstroom
Het typische aan het historisch verhaal van onze contreien is dus vooral dat het atypisch is geweest. Er heeft zich hier veel minder een rechtlijnig staatskundig proces voltrokken dan zeker in Engeland en Frankrijk, vanaf 1550 ook in en rond Holland, later in Duitsland. België en het Vlaanderen in de vorm die we nu kennen, duiken pas rond 1830 op. De intellectuele aanloop er naartoe duurde hooguit enkele decennia. Anno 1770 kent nog geen enkele ziel op heel de wereld zelfs maar één van beide begrippen. Cartografen tekenden toen niet meer in het Latijn en je zal dus nooit de term Belgica Austriaca vinden voor het territorium dat de Spanjaarden toen nog altijd Flandes noemden. De termen België en Vlaanderen dekken dus maar negen procent af van de tijdsschaal van tweeduizend jaar geschreven geschiedenis in West-Europa. Als het een troost mag zijn: Nederland haalt ook maar twintig procent.
Begin er dus maar ééns aan, aan die ‘Vlaamse identiteit’ te definiëren. Toch kan, mag en moet je zelfs die oefening af en toe doen. Er is een bijna tweehonderd jaar oud Belgisch staatsverband. Daarin woelt een Vlaamse subdivisie waarin, ondanks het einde van de taalstrijd, een drang bestaat om dat België op te doeken en als aparte staat zijn eigen weg te gaan. Wat maakt de mensen die daarin zitten dan gemeenschappelijk genoeg om dat eventuele nieuwe staatverband beter te vinden dan het oude? Stel die vraag overigens niet aan de overheden: elke overheid, ze weze Belgisch, Vlaams en steeds meer ook Europees, tracht zichzelf, met behulp van historici en kunstenaars, een legitimiteit te creëren die liefst teruggaat tot de zeven eerste dagen van de Schepper van hemel en aarde. Elke koning in de middeleeuwen had een stamboom die in Troje begon. Henri Pirenne, de grote historicus van rond 1900, sprak al over les belges ten tijde van Caesar, en Conscience greep terug naar 1302.
Laten we zelf, als historici, de poging even wagen. Waar je niet om heen kan als je door een groot stuk van het hedendaagse Vlaanderen reist, is dat erfgoed van de beschaving van de Lage Landen tussen 1200 en 1700. Toeristen komen er zich aan vergapen, vooral in Brugge, Gent en Antwerpen. Dat erfgoed delen we met Nederland en Noord-Frankrijk. Het is geografisch bepaald, omdat van Saint-Omer tot Bremen de kust rond de grillige brede monding van Maas, Rijn en Schelde zanderig, kneedbaar en toegankelijk is en zo de grootste toegangspoort tot Europa blijft. Wil je een Hyundai vanuit Korea naar Istanboel krijgen, dan gaat dat ook vandaag nog altijd het goedkoopst via Zeebrugge.
Niet onbelangrijk overigens: de havens zijn nog steeds cruciaal voor de Vlaamse economie vandaag, en de strijd tegen het water zal in deze eeuw van klimaatopwarming zeker niet minder actueel worden.
De strijd tegen het water, de onvermoeide pogingen om het naar onze hand te zetten, het vruchtbare land errond hebben deze contreien economisch doen opbloeien, hebben ze getekend. Over hoever dat gebied reikt kan je discussiëren. In zekere zin hebben Henegouwen, Luik of het Ruhrgebied en zelfs het zuidwesten van Engeland, Londen inbegrepen, daar mee van geprofiteerd, even indirect als wat we hedendaags de Kempen noemen, binnen Vlaanderen. Niet onbelangrijk overigens: de havens zijn nog steeds cruciaal voor de Vlaamse economie vandaag, en de strijd tegen het water zal in deze eeuw van klimaatopwarming zeker niet minder actueel worden.
Zo’n strategisch gebied heeft ook altijd gretige veroveraars gelokt. Dat begon al in de middeleeuwen met Fransen en Engelsen die de wolhandel van Vlaanderen en Brabant als instrument in hun onderlinge strijd hanteerden. Zeker de Spaanse Nederlanden die tussen 1550 en 1720 permanent slagveld van Europa waren en hun bevolking toen fors zagen krimpen, hebben dat altijd mogen ervaren, met nog een paar stevige oorlogen rond 1792, 1914 en 1940 nadien. Vandaar haast zeker een algemene afkeer voor pump and circumstances, nationale pathos, vlaggen en volksliederen, en vooral sabelslijperij en militarisme.
Het is iets wat we, bijna genetisch, delen met alle inwoners van het in het verleden zo geteisterde België. Sportploegen voelen zich, gedreven door hun marketeers, tegenwoordig blijkbaar meer en meer verplicht om hartstochtelijk de tekst van de Brabanconne te debiteren voor lopende camera’s. Maar de beste tekst blijft het alom, altijd en ook door de Walen gebezigde pompompom, wil je onzinnigheden als Aanvaard de kracht en het bloed van onze aaa-dren vermijden. Bij de krakkemikkige lyriek van Hippoliet van Peene, die anno 1846 de Vlaamse Leeuw dichtte, flitst overigens ook meteen onherroepelijk akke akke tuut tuut door je hoofd.
Vlaanderen heeft eveneens, en ook al was hier begin zestiende eeuw één van de eerste broeihaarden van het protestantisme, een intens katholiek verleden. Dat deelt het met Frankrijk en de rest van België. Nog in 1985 haalde Vlaanderen (en ook Brussel en Wallonië) massaal de rondreizende paus Johannes-Paulus II als een volksheld binnen, terwijl de nochtans ook talrijke katholieken in Nederland een paar dagen eerder nauwelijks de moeite hadden gedaan om voor hem op straat te komen. Dat katholiek verleden uit zich nog altijd, in het schuwen van openlijke dissidentie en discussie (waarop de Nederlanders daarentegen kicken), in paternalisme, in het voortdurend willen beleren van onze medemens. Marnix Gijsen omschreef destijds al de Vlamingen als ‘een volk van onderpastoors en onderwijzers.’
Met wat goede wil kan je veeltaligheid als wezenskenmerk van deze contreien aanhalen. Het is iets wat migranten – die in Vlaanderen altijd talrijk geweest zijn, zij het de laatste decennia te veel op te korte tijd en op slordige voorwaarden – vandaag nog altijd kunnen waarderen
Met wat goede wil kan je veeltaligheid als wezenskenmerk van deze contreien aanhalen. Het is iets wat migranten – die in Vlaanderen altijd talrijk geweest zijn, zij het de laatste decennia te veel op te korte tijd en op slordige voorwaarden – vandaag nog altijd kunnen waarderen. Die traditie komt vooral van de noodgedwongen omgang met het Frans van de vorige generaties, wilden ze hogerop kunnen geraken. Maar ze is ook veel ouder: wie wilde meedraaien in wereldsteden uit het verleden als Antwerpen, en voordien Brugge en Gent, kon niet onder meertaligheid uit: Nederlands, Frans, minstens Latijn kunnen lezen, soms nog een mondje Spaans, Italiaans of Duits. Er zijn zelfs een paar telgen uit de waarschijnlijk exclusief Franstalige dynastie van graven van Vlaanderen bekend, die Vlaams gingen leren en spreken om het volk in Gent en Brugge aan hun zijde te krijgen.
Wat kunnen we nog aanhalen? Oh ja, het hedendaagse Vlaanderen is uiteraard ook gevormd door zijn Vlaamse Beweging. Die is geëvolueerd. De democratische cultuurbeweging die Conscience voortbracht, en die zoals alle kunstenaarsacties politiek marginaal bleef, werd vanaf het midden van de negentiende eeuw gerecupereerd door de alomtegenwoordige clerus. Die vond er een handig idee in om het volk te behoeden voor de verderfelijke liberale – en later socialistische – invloeden die bij ons vooral vanuit Frankrijk overwaaiden. Vandaar dat de felste flaminganten dra in de minst verstedelijkte gebieden te vinden waren, de Kempen en het platteland van Oost- en West-Vlaanderen, in dorpen waar vaak ook nog Franstalige edellieden van vader op zoon burgemeester werden.
Vandaar ook dat in de hoofden van vele Franstaligen, de briljante intellectueel kardinaal Mercier voorop, de gemakzuchtige opvatting groeide dat strijden voor le patois flamand alleen een oprisping van achterlijkheid kon zijn. Zelfs de flamingantische liberale Gentenaar Julius Vuylsteke anno 1870 ontdekte pas op rijpere leeftijd dat men in Amsterdam wetenschap aan de universiteit in het Nederlands doceerde, en dat zoiets dus kon. Vandaar ook dat vader Anseele, van de Vooruit in Gent, zich weliswaar zeer bewust was van de taaldiscriminatie van zijn arbeiders in Vlaanderen, maar voor zijn strijd toch de socialistische solidariteit met de Franstalige medestanders verkoos.
Die patronen versterkten nog toen te veel kleine garnalen van die Vlaamse Beweging zich tussen 1914 en 1918 gewillig en vaak goed betaald voor de kar van de Duitse bezetters lieten spannen. Die waren nochtans als ongeremde beesten te keer gegaan bij de inval en het bestuur van België en werden dus uitgespuwd door het overgrote deel van de bevolking, ook in Vlaanderen. De patronen versterkten nog meer toen een groot deel van de Vlaamse Beweging anno 1930, uit onmacht en onvermogen om snel en via democratische weg de Vlaamse meerderheid in dit land te valoriseren in taalgelijkheid, voor de korte weg van de totalitaire dictatuur opteerde. Die was weliswaar populair in die crisisjaren, maar van in het begin moet alleszins voor de verstandigste militanten in die beweging duidelijk geweest zijn dat die enkel kon uitlopen op een oneindige escalatie van militair geweld en politieke moord om het nagestreefde doel te bereiken. Anno 1940 liet men zich bovendien nog maar eens moedwillig ringeloren door de Duitse bezetter, die zelf verbaasd moet geweest zijn van zoveel Vlaamse naïviteit.
Vlaanderen is, qua bevolkingsdichtheid, een sterk verstedelijkte samenleving, die dus normaal gesproken eerder links zou stemmen. Maar die laatste tendens heeft altijd hooguit, in de schaarse beste jaren, een toenadering tot gelijkheid met rechts binnengehaald. We zijn dus niet toevallig de eerste regio in Europa waar extreem-rechts doorbrak, en dertig jaar later nog altijd dominant is.
Vlaanderen is, qua bevolkingsdichtheid, een sterk verstedelijkte samenleving, die dus normaal gesproken eerder links zou stemmen. Maar die laatste tendens heeft altijd hooguit, in de schaarse beste jaren, een toenadering tot gelijkheid met rechts binnengehaald. We zijn dus niet toevallig de eerste regio in Europa waar extreem-rechts doorbrak, en dertig jaar later nog altijd dominant is. Overigens is de intellectuele grondstroom in Vlaanderen in media, universiteiten en geschriften sedert het wegdeemsteren van kerk en CVP wel progressief geworden, maar heeft die van haar katholieke voorganger het vermogen geërfd om zo weinig mogelijk over de grenzen te willen kijken. Het wereldnieuws komt deze dagen hoofdzakelijk uit Vlaanderen, met sport en het weerbericht als belangrijkste aandachtspunten. De openbare omroep investeert massaal in voetbal-analysten, maar heeft maar één echte expert op Oekraïne. Je kan nu eenmaal ook progressief bekrompen blijven.
Dat diep-conservatieve, reactionaire is het enige wat ons in Vlaanderen helemaal onderscheidt van al onze directe buren. Alle andere potentiële identiteitsgegevens delen we vooral met België, sommige met Frankrijk, sommige met Nederland, nauwelijks wat met Duitsland of Engeland. De verschillen inzake vermeende identiteit tussen Vlaanderen en België zouden dus wel eens heel beperkt kunnen zijn, wat niet verbaast gezien beide staatkundige begrippen bijna gelijktijdig zijn ontstaan. Behalve de mainstream-neiging tot conservatisme zijn er zelfs maar twee. De taal delen we vooral met Nederland, al zijn we dat gegeven zelf aan het ondergraven. De cruciale rol van de havens daarentegen zal ons vroeg of laat in de grote fusie met Rotterdam dwingen, waarvan de recente fusies tussen Antwerpen en Zeebrugge, en Gent en Vlissingen maar het voorspel zijn.
Geschiedenis als attitude
Bij dit alles heb ik het niet eens over het Karnaval gehad, dat net als in het Rijnland, vooral in het Maasland uitbundig wordt gevierd, met een opvallende maar geïsoleerde uitloper in Aalst. Of over ons cultureel gedrag in het algemeen. Zeer zeker leven de culturele werelden van Vlaanderen en Franstalig België bijna volledig afgescheiden van elkaar. Tegelijk blijft de interactie tussen Vlaanderen en Nederland merkwaardig klein, ondanks de gemeenschappelijke taal. Michiel Hendryckx, verslaafd aan Frankrijk, West-Vlaming, Gentenaar en begenadigd fotograaf, schreef vijf jaar geleden niet ten onrechte: ‘In wezen is de Vlaming een Fransman die toevallig Nederlands is blijven spreken.’ Ons hunkeren naar joie de vivre, onze scepsis tegenover de overheid, ons dagelijks gemor, ons rijgedrag, onze neiging tot je m’en fous tegenover de collectiviteit, onze beate bewondering voor bling bling, onze vaak belegen humor, doen ons inderdaad heel hard op veel zuiderburen lijken.
Laat identiteit vooral iets positief zijn, een goed heimatgevoel, en nooit uitdraaien op een aanklacht en haat tegenover een minstens impliciet tot minderwaardig gedegradeerde buitenstaander
En wat leren we dan over geschiedenis aan onze kinderen, als er toch geen rode draad meer inzit? Heel eenvoudig: wat ervaringen uit het verleden, die nuttig kunnen zijn bij oordelen over de toekomst. Een mens heeft, zoals elk dier, het instinct om alles te willen weten over zijn/haar omgeving, om het des te beter onder controle te kunnen houden en gewapend te zijn tegen wat onverwacht is. De directe omgeving is daarbij de meest gefrequenteerde, maar de mens is, zoals elk dier, ook een onverdroten reiziger. Vandaar. Geschiedenis verzamelt de ervaringen uit het verleden, in al hun grilligheid en toevalligheid, tracht ze door te geven, om iets beter te begrijpen van onze omgeving. Als Vladimir Poetin Oekraïne binnenvalt wil je weten waarom hij zegt dat het altijd van hem is geweest, waarom de Oekraïners zich daartegen verzetten, wat oorlog daar in dat gebied in het verleden heeft betekend. Geschiedenis kan enkele stukken van dat soort puzzels aanreiken.
Strijdende ambachtslieden tijdens de slag bij Kortrijk van 11 juli 1302, zoals afgebeeld op de kist van Oxford
Dan lijkt het me ook logisch dat leraren en leerlingen in Brugge veel door de stad wandelen tijdens de geschiedenisles. Ondertussen kan die leraar hen ook laten delen in het gegeven dat, sedert Thucydides, geschiedenis de eerste kritische humane wetenschap was: geloof niet alles wat men zegt en schrijft, hoe verheven en gezagsvol spreker en schrijver ook lijken. Iedereen heeft zijn motieven om de waarheid naar de eigen belangen toe te verdraaien, vaak onbewust zelfs. Het is de kunst van de kritische geest om die motieven te achterhalen.
In die zin zijn zowel de canon als ‘Het Verhaal van Vlaanderen’ nuttige opstappen. Schrap overigens de veel te ouderwets-plechtstatige term canon (met zijn kerkjuridische roots). Noem het een top honderd, zoals bij Klara, en je krijgt een heel ander debat. Canon en ‘Verhaal’ kunnen, als ze solied genoeg blijken, goede aanzetten vormen om het debat over geschiedenis opnieuw te voeren, net als dat over identiteit en andere mogelijke invalshoeken op het verleden. Hoeveel subsidies daarbij geput worden uit de sowieso veel te grote en ondoorzichtige Vlaamse stroom, is een andere discussie.
Op dit moment geldt het motto: cultiveer het debat, bouw het uit, kijk over de grenzen en vergelijk, geniet ervan. Smeed dat zwak identiteitsgevoel bij ons om tot sterk punt, door de synthese te ambiëren van het beste van wat onze boeiende buren – Engelsen, Fransen, Duitsers, Nederlanders – te bieden hebben, zoals dat in het succesrijke België van voor 1914 eeuw vrij systematisch gebeurde. En begin zeker niet met meteen met veroordelingen. Dat laatste ruikt immers te veel naar pleinvrees, de plas van de hond om het eigen terrein af te bakenen. In wezen is dat dan even bekrompen als precies het verwijt dat je terecht wil uitsturen.
Rolf FALTER is historicus, gewezen journalist, politiek adviseur, docent en Europees ambtenaar. In mei verschijnt van hem 1302, het jaar van de mythe, bij Lannoo. rolf.falter@gmail.com
Geen opmerkingen:
Een reactie posten